Camus, Wittgenstein en ontwerp
Camus, Wittgenstein en ontwerp
NB: Dit artikel wordt t.z.t. aangepast om wat ik geschreven heb over Wittgenstein te corrigeren.
Het was de filosoof Albert Camus die deze woorden opschreef in zijn essay De Mythe Van Sisyphus. Dit boek opent met de stelling:
Er bestaat maar één werkelijk ernstig filosofisch probleem: de zelfmoord. Oordelen of het leven wel of niet de moeite waard is geleefd te worden is antwoord geven op de fundamentele vraag van de filosofie.
Camus behandelt in zijn boek het absurde. Af en toe slaat de absurditeit van ons bestaan toe. We willen graag de Zin van het Leven weten, alleen een definitief antwoord komt niet (al zijn er genoeg die het claimen te bezitten). En lang werd het leven zinvol geacht door religieuze redenen.
De mythe van Sisyphus is parallel aan de menselijke situatie: We zijn gedoemd om voor eeuwig een rots een heuvel op te rollen, alleen om deze weer naar beneden te zien rollen. Vervolgens beginnen we weer van vooraf aan. Maar, zo stelt Camus, stel je voor dat Sisyphus gelukkig is met dit lot.
Uiteindelijk komt Camus tot dit punt: Er is geen antwoord op onze zoektocht naar de zin van het leven, dus leef. Dat is zijn advies, niet een definitief antwoord. Gezien de eindigheid en een onverschillig universum waarin het niet uitmaakt of wij – of jij – leeft of sterft, we hebben zoveel om ons heen waar we van mogen genieten.
Onzekerheid
Er is dus een soort alomtegenwoordige onzekerheid. Wij kennen die allemaal, elk mens zit in dezelfde boot. Daarmee zitten we samen in dezelfde bootjes. We kunnen naar elkaar toe roeien, elkaar vasthouden, maar nooit écht in andermans bootje zitten. Wat dat betreft zijn het meer éénpersoons-kajakken dan bootjes.
In de hele menselijke geschiedenis zoeken we naar antwoorden om die onzekerheid weg te nemen. Zo ook in de kunsten, in de breedste zin van het woord. In muziek, beeldende kunsten, literatuur. Immers, zo stelt Camus: “Als de wereld helder was, zou kunst niet nodig zijn.” Si le monde était clair, l’art ne serait pas.
Dit is waarom ik deze spreuk zoveel waarde toeken. Niet alleen vanwege Camus’ nihilistisch optimistisch betoog, ook omdat ik onzekerheid kén. Op een pragmatischer vlak: Je kunt je misschien de onzekerheid voorstellen van een vliegveld zonder bebording. Waar moet je heen? Naar welke gate? Waar is je bagage?
Of van ronddwalen in een grote stad zonder straatnaambordjes, logo’s of zelfs een duidelijk wegenpatroon. Wanneer de belijning ontbreekt bij wegwerkzaamheden in Nederland, wordt dit altijd vooraf gemeld met een bord: “Belijning ontbreekt.” Opdat je niet eens schrikt van de ontbrekende duidelijkheid. De plotselinge onzekerheid.
Communicatie
Wittgenstein is een andere filosoof die hierop graag op aansluit. Hij stelde de vraag: Hoe communiceren mensen hun ideeën aan elkaar? Zijn filosofische inzicht over communicatie was revolutionair voor zijn tijd, en voor ontwerpers, illustratoren, regisseurs, fotografen – iedereen die met beeld werkt – van immens belang.
Het komt hierop neer: Woorden helpen mensen om plaatjes te maken in hun hoofd. Als ik zeg: “De rode koektrommel in de kast,” dan ontstaat er bij jouw een beeld – een verwachting – van een blik-achtig ding, in rood, in een kast.
Hierin zitten meteen ook een heleboel valkuilen, namelijk ambiguïteit. Communicatie hierin gaat dus mis wanneer je niet precies genoeg communiceert. De rode koektrommel kan rond of vierkant zijn, het rood is misschien meer een soort oranje. Of er staan twintig rode blikken in de kast, één ervan een koektrommel. En de kast? Is het een boekenkast? Een keukenkast? Een schoenenkast?
Plaatjes maken in andermans hoofden is communicatie. En goede, behulpzame communicatie is onzekerheid wegnemen. Natuurlijk kan er met ambiguïteit gespeeld worden, dit wordt veel gedaan in films – denk bijvoorbeeld aan surrealisme.
Taal is dan ook meer een middel dan een plaatjes-maak-middel, zo realiseerde Wittgenstein zich. In zijn tweede boek gaf Wittgenstein voorbeelden hoe je letterlijk iets kunt zeggen, maar eigenlijk iets anders – iets minder tastbaars – bedoelt. Ook hierin kunnen misverstanden ontstaan.
Kunst
De kunsten – waaronder vormgeving – zijn dan ook een middel om én communicatie te helpen én onzekerheid weg te nemen. Het maken van goede vormgeving – of het nou animaties, illustraties, logo’s, films, websites of huisstijlen zijn – is in zichzelf een manier om van het leven te genieten.
De uitdaging zit hem in het vertalen. Het uitzoeken, het leren. Dat is waar ik persoonlijk van geniet, naast biertjes en/of muziek maken met vrienden. Naast barbecueën en het zien van mensen die, net als ik, geen idee hebben wat nou de bedoeling van het leven is.
Ze kiezen er echter wel voor om er te zijn, met elkaar, met mij, met jou.
